ר' ישראל בעל שם טוב איז געשטאָרבו אין יאָר 1760. קיין געשריבענע ליטעראַרישע ירושה האָט ער ניט איבערגעלאָזן. אָבער זיינע תלמידים האָבן זיך פאַרצייכנט די תורות וואָס זיי האָבן פון אים געהערט, און זיי פאַרעפנטלעכט אין זייערע ספרים. אין די יאָרן 82 – 1780 זיינען דערשינען די ערשטע דריי חסידישע ספרים, פון בעל שמס תלמיד ר' יעקב יוסף כ“ץ. אין 1784 איז פאַרעפנטלעכט געוואָרן אַ זאַמלונג פון בעל שמס תורות, וואָס זיינען געשפּרייט געווען אין ר' יעקב יוספס ספרים. אין זעלבן יאָר און אין 1792 זיינען פאַרעפנטלעכט געוואָרן נייע זאַמלונגען מיט צוגאָבן פון תורות, וואָס געפינען זיך ניט אין דער ערשטער זאַמלונג. אין יאָר 1793¹ איז אַרויס די צוואת הריב”ש, וואָס באַשטייט מייסטנס פון די תורות וואָס געפינען זיך שוין אין די אויבנדערמאָנטע זאַמלונגען.

קיין קריטיש־וויסנשאַפטלעכע אויסגאַבע פון חסידישע ספרים איז נאָך דערווייל ניטאָ. וועגן פילע שטעלן פון צוואת הריב“ש מעג מען צווייפלען צי זיי זיינען דעם בעל שמס, דעם מעזריטשערס, אָדער גאָר דעם זאַמלערס. טייל שטעלן הייבן זיך אָן: “פון בעל שם”, אין נאָמען פון בעל שם”, “און איך האָב געהערט פון בעל שם”. איין שטעלע איז געגעבן אין נאָמען פון מעזריטשער און ענדיקט זיך מיט “און אויך דער בעל שם עליו השלום האָט געזאָגט – –”.

מיט אַ פאָר מאָנאַטן צוריק האָט ה' ש. צ. זעצער געבראַכט דער אידישער ליטעראַטור אַ מתנה, אַ טרייע איבערזעצונג פון כמעט דעם גאַנצן ספר צוואת הריב"ש².

 

I    🔗

וועגן דער איבערזעצונג

דובנאָווס “געשיכטע פון חסידיזם” איז דאָס איינציקע ניכטער־אָביעקטיווע ווערק אין אידיש וועגן חסידיזם אַלס אַ פאָלק־באַוועגונג, אַלס אַ לעבן־שטייגער פון די אידישע רעליגיעזע מאַסן. די שאַפער און גרינדער פון חסידיזם ווערן אין דובנאָווס געשיכטע אויך באַהאַנדלט אָביעקטיוו און אַלזייטיק. דובנאָוו האָט דערגרייכט זיין ציל דורך די פאָלגענדע מיטלען: ער האָט שטודירט די חסידישע טעקסטן; ער האָט זיך באַמיט פעסטצושטעלן די אויטענטישקייט פון די חסידישע ספרים, זייער כראָנאָלאָגישע אָרדענונג און דעם פּסעוודאָ־עפּיגראַפישן כאַראַקטער; ער האָט פאַרגליכן דאָס, וואָס חסידים האָבן געזאָגט וועגן זיך, מיט דעם, וואָס אַנדערע האָבן געזאָגט וועגן זיי.

דובנאָוו איז פון די היסטאָריקער, וואָס נעמען אונדז אַריין אין זייער לאַבאָראַטאָריע און ווייזן אונדז: זעט, אָט אַזוי און אַזוי האָב איך געטאָן מיין אַרבעט, די און יענע זיינען די שטאָפן און עלעמענטן, וואָס איך האָב גענוצט, מיין מעטאָדע איז אַזאַ און אַזאַ. איצט, אַז יעדע זאַך האָט איר געהעריק אָרט און נאָמען און דעפיניציע, אַז די ריכטונגען זיינען אָנגעצייכנט, קאָן דער וואָס וויל, אַליין שטודירן און עקזאַמינירן דעם חסידישן מאַטעריאַל.

דובנאָוו האָט זיין אויפגאַבע גלענצנדיק דערפילט. פונדעסטוועגן בלייבט דער מאַטעריאַל פאַרריגלט מיט זיבן ריגלען אי פאַרן אידישן לעזער, אי³ פאַר אַ גרויסן טייל פון יענע וואָס לייענען העברייאיש; וואָרן די חסידישע ספרים זיינען אַזוי געשריבן און אַזוי שלעכט געדרוקט, אַז מען פאַרלירט דעם פאַרלאַנג פון זיי צו געניסן. דעריבער, ווען אַ אידישער שרייבער גיט אונדז אַ געטרייע איבערזעצונג פון אַ גאַנץ חסידיש ווערק, אין אַ סטיל וואָס הויכט מיט טיפער אינערלעכקייט, מיט מיסטישער אומפאַרענדיקטקייט און סוגעסטיע, דאַרפן מיר אים און זיך באַגריסן, און זאָגן אים אַ “ישר כח”, אַ דאַנק פאַר דער מתנה.

נאָך אַ גרעסערער דאַנק וואָלט געקומט ה' ש. צ. זעצערן, ווען ער וואָלט שוין פאַר איין וועג אויך איבערזעצט די פילע פּסוקים, תלמודישע מאמרים, און העברייאישע פראַזן, וואָס זיינען צוזאַמענגעוועבט מיטן טעקסט. אַ איד וואָס פאַרשטייט די אַלע פּסוקים און מאמרים און אַזעלכע העברייאישע אויסדרוקן ווי “גרגיר חרדל”, “שלא מחמת אונס”, פּסול בהיסח הדעת", דאַרף שוין באַלד קיין איבערזעצונג ניט. ס’איז אמת, אַז דער בעל שם האָט געזאָגט זיינע תורות אין אַ שפראַך וואָס איז געווען האַלב אידיש און האַלב העברייאיש. און ה' ש. צ. זעצער האָט זיך באַמיט איבערצוגעבן ניט נאָר וואָס דער בעל שם האָט געזאָגט, נאָר אויך ווי ער האָט עס געזאָגט. אַזוי אַרום איז אים אפשר געלונגען אויפצוהיטן די אַטמאָספערע און דעם ספּעציפיש־שפּראַכלעכן אַראָמאַט פון חסידישן תורה זאָגן. אָבער ליידער קען זיך אַ גרויסער טייל פון די מאָדערנע אידישע לעזער אַזאַ לוקסוס מער ניט פאַרגינען, און פאַר די דאָזיקע לעעזער זיינען גאַנצע שטיקער פון דער איבערזעצונג ווערטלאָז.

ה' ש. צ. זעצער האָט איינגעאָרדנט דעם מאַטעריאַל לויט די ענינים אָדער טעמעס. דעריבער האָט ער פיל מאָל געפונען פאַר נויטיק צו פאַנאַנדערטיילן אַ פּאַראַגראַף פון טעקסט און געבן אַ טייל דאָ, אַ טייל דאָרט. ער האָט אויך געמאַכט אַ פּאָר “קליינע השמטות” (זייט 5). ה' זעצערס מעטאָדע האָט גרויסע מעלות, אָבער אויך אַ פּאָר קליינע חסרונות. פאַרשטייט זיך, וואָס צו פאַרפעלן און וואָס צו צעטיילן איז פיל מאָל אַ פראַגע פון געשמאַק. אין די ווייטערדיקע טיילן פון מיין אַרטיקל וועט דער לעזער געפינען אַ פּאָר פאַרבייגייענדיקע באַמערקונגען וועגן אָט דער פראַגע.

 

II    🔗

דער חסידישער סינטעז

די גרינדער פון חסידיזם זיינען ניט געווען קיין געלערנטע פילאָסאָפן. ס’האָט זיי געפעלט אי פילאָסאָפישע ערודיציע, אי אַ נייגונג פאַר לאָגישן דענקען. זיי האָבן באַזירט זייער סיסטעם אויף זייערע אייגענע עמאָציאָנעלע איבערלעבונען. זייער דענקען איז זייער פּירוש, זייער פאַרטייטש פון זייערע אייגענע פיזיאָלאָגישע און פּסיכאָלאָגישע דערפאַרונגען. מען קאָן דעריבער ניט פאַרשטיין דעם חסידיזם איידער מען פאַרשטייט דעם חסיד. כדי אָבער צו פאַרשטיין דעם חסיד מוזן מיר האָבן אַ פּסיכאָלאָגישן אַנאַליז פון אַ חסידישער פּערזענלעכקייט, ווי דער בעל שם, צום ביישפיל.

וואָס זיינען געווען די סטימולן פאַר די עמאָציעס און געפילן פון בעל שם? צו ריין־פיזישע איבערלעבונגען, געזעלשאַפטלעכע באַציאונגען און די הערלעכקייט פון דער נאַטור וואָס ער האָט אַזוי ליב געהאַט, מוז מען צוגעבן קבלה און מוסר אַלס די וויכטיקסטע כחות, וואָס האָבן ניט נאָר זעלבסטשטענדיק סטימולירט עמאָציעס, נאָר האָבן אויך ווי אַ

שאַרפע און וואַרעמע פאַרב קאָלירט און דורכגעזאַפּט דאָס גאַנצע

געפיל־לעבן פון בעל שם. זיין אָריגינאַליטעט איז באַשטאַנען דערין וואָס ער האָט דערגרייכט אַ סינטעז פון קבלה און מוסר. אָט דער סינטעז אָנגעווענדט אויף דעם טעגלעכן לעבן, האָט באַלויכטן די מוסרדיקע אויפפירונג פונם מענטשן מיט אַ מיסטישער גלאָריע, מאַכנדיק גרינגער דעם שווערן יאָך פון שטענדיקן חוב־באַוואוסטזיין. פון דער אַנדערער זייט אָבער האָט דער קבלה־מוסר סינטעז דערנענטערט דעם מיסטיציזם צום פּראַקטישן לעבן, צוגעפּאַסט פאַר די רעליגיעזע מאַסן.

צוליב מאַנגל אין פּלאַץ וועל איך זיך באַנוגענען בלויז מיט איין אילוסטראַציע צו באַגרינדן דאָס אויבן־געזאָגטע. די אידייע פון השתוות, גלייכגילטיקייט צום טאַדל און לויב, הויכשעצונג און גרינגשעצונג פון די מיט־מענטשן, און גלייכגילטיקייט צו אייגענער אָרעמקייט אָדער רייכקייט (זייטן 12 און 14), איז אַ מוסר־אידייע: אַ מענטש דאַרף זיך אייביק פרעגן צי גאָט איז צופרידן פון זיינע, דעם מענטשנס, מעשים, צי ניט, ניט אַכטנדיק וואָס מענטשן זאָגן וועגן אים; רייכקייט איז ניט דער ציל פון לעבן, עס איז נאָר אַ מיטל, וואָס מאַכט מעגלעך צו דערפילן דעם מענטשנס פליכטן צו גאָט, אָבער מער מאָל איז עס אַ שטער (זע צ.ב. חובת הלבבות, שער יחוד המעשה, פרק ה').

דידאָזיקע מוסר־אידייע פון השתוות איז נאָר איין עלעמענט פון בעל שם’ס באַגריף פון השתוות. מיר דאַרפן ערשט עקזאַמינירן דעם צווייטן, מיסטישן עלעמענט: די הערלעכקייט פון גאָט איז אומעטום. גאָט איז אין מענטשן. דער מענטש איז ממש אַ טייל פון גאָט. אָבער דאָס הייליקע און געטלעכע אין מענטשן איז באַקליידט מיט דיקע קליידער און באַדעקט מיט שווערע צודעקן. דער מענטש דאַרף זיך דערגרונטעווען צו דעם הייליקן אין אים און אין אַלץ וואָס עקזיסטירט, עס אַרויסברענגען צו ליכט, און עס פאַראייניקן מיט דעם גרויסן קוואַל פון הייליקייט, מיט גאָט.

דער בעל־שעמישער סינטעז גיט דעם פאָלגענדיקן רעזולטאַט: זייענדיק אייביק אויף דער וואַך אַרויסצוברענגען דאָס ליכטיקע וואָס איז פאַרבאַהאַלטן אינעם פינסטערן, דאָס הייליקע וואָס איז פאַרדעקט מיטן פּראָפאַנעם, וואָס גייט עס דיר אָן צי מענטשן לויבן דיך אָדער טאַדלען דיך? געפינען זיך אייביק אין דער קעגנוואַרט פון דעם הייליקסטן, ליכטיקסטן און שענסון, און זייענדיק שטענדיק פאַרנומען מיט דער עקזאָלטירנדיקער און דערהויבנדיקער באַמיאונג צו אַנטדעקן מער און מער שיינקייט און הייליקייט און רייניקייט, הייבסטו זיך דאָך אויף העכער, איבער רייכקייט און אָרימקייט. און נאָכמער! טאַקע אין אָט דעם טאַדל וואָס מענטשן טאַדלען דיך, פאַרבאַהאַלטן זיך דאָך אויך פונקען פון הייליקייט. ברענג זיי אַרויף, בלאָז זיי אויף, זיי “מיחד יחידים”, פאַראייניק זי ימיטן הייליקן פייער⁴.

דער צוזאַמענקום פון מיסטיציזם און מוסר איז, ווי געזאָגט, אַן אָריגינעלע שאַפונג פון חסידיזם. דער מיסטיציזם איז אַראָפּגעבראַכט געוואָרן פון הימל צו דער ערד, און מוסר איז באַהויכט געוואָרן מיט הימלישקייט. די עקספּאַנסיע פון דעם מיסטיש־געטלעכן אין טאָג־טעגלעכן לעבן האָט אַרויסגעשלעפּט די פרומע אידישע מאַסן פון אַ זומפּ פון וואָכעדיקייט און גרויקייט, און זיי אַוועקגעשטעלט אין דער קעגנוואַרט – פון גאָט.

אַ דריטער עלעמענט אין דעם בעל־שמס סינטעז איז עקסטאַז, עקזאָלטירטע פרייד. גאָט־דינסטלעכע פרייד איז ניט קיין חסידישער אויפטו. אָבער ווידער דאָסזעלבע! די קאָמבינאַציע, מיסטיש־מוסרדיק לעבן אין פרייד און דורך פרייד, איז אַן אָריגינעלע שאַפונג פון חסידיזם. אויסער דעם, די באַטאָנונג פון פרייד אַלס אַ סטימול צו באַהעפטונג מיט גאָט איז חסידיש־אָריגינעל. דער תלמוד און מוסר ספרים באַטאָנען דאָס צופרידן זיין פון דינען גאָט: מען דאַרף אים דינען מיט פאַרגעניגן, ניט אויס מורא. מען טאָר זיך ניט צופיל פּייניקן, כדי מען זאָל האָבן כח צו דינען גאָט. דער נוסח פון חסידיזם איז פּאָזיטיוו: האָב הנאה און לעב אין פריידן, און דורך דעם וועסטו דערגרייכן באַהעפטונג מיט גאָט. דיין עצם געניסן איז אַן אַרט גאָט־דינסט, ווייל דער כח פון אַ זאַך צו געבן דיר הנאה איז דאָך אויך געטלעך. “וואָרים יעדע זאַך וואָס אַ מענטש טוט אָן אָדער ער עסט, און יעדן מאָל ווען ער באַנוצט זיך מיט אַ כלי, האָט ער הנאה פון דעם חיות (= רוחניות) וואָס געפינט זיך אין דערדאָזיקער זאַך. וואָרן ווען ניט יענע רחניות וואָלט קיין קיום ניט געהאַט יענע זאַך” (זעצער, ז. 14).

 

III    🔗

חסידישע קליין־קונסט

די גרינדער פון חסידיזם זיינען ניט געווען קיין טרענירטע און צוועק־באַוואוסטזיניקע קינסטלער. זיי האָבן אויף ליטעראַרישער קונסט ניט געאַרבעט און זיך ווייניק וועגן דעם געקימערט. אָבער אין זייער מי צו פַרשטיין זייערע פיזישע און פּסיכישע איבערלעבונגען האָבן זיך די חסידישע פירער ערטערווייז און צייטנווייז דערהויבן צו דער מדרגה פון קינסטלער פון פאָרם און וואָרט. זייער ליטעראַרישער מעדיום איז געווען דער משל, די סימיל, און דער דרש – דער קנייטש פון פּסוק – אָדער אַלע דריי צוזאַמענגעפלאָכטן. איך וואָלט די אַלע דריי, דעם משל, סימיל און דרש, איינגעשלאָסן אין דעם טערמין קליין־קונסט. וואָרן דער חסידישער משל אָדער סימיל איז ניט אַ טייל פון אַ גרעסערער קינסטלערישער שאַפונג, אַן עסיי, אַ פאָעמע, אַ דערציילונג (מיט קליינע אויסנאַמען), אָדער אַן ענגערער אָפּהאַנדלונג. די חסידישע קונסט באַשטייט פון דערקלערען אַן אַפאָריזם דורך אַ משל, אָדער אַן איינפאַכע איינצלנע עמאָציע דורך אַ סימיל.

די משלים וואָס געפינען זיך אין דער צוואה פון בעל שם (זע זייטן 25, 27, 31, 40, 42) זיינען דווקא פון די שוואַכסטע. איך וועל דאָ איבערגעבן צוויי אַנדערע משלים אַלס אילוסטראַציע.

איינער האָט געשפּילט אויף אַ וואונדערלעכן כלי זמר מיט גרויס זיסקייט און אָנגענעמלעכקייט. די וואָס האָבן די מוזיק געהערט האָבן זיך ניט געקענט איינהאַלטן פון גרויס זיסקייט און פאַרגעניגן, אַזוי אַז זיי האָבן געטאַנצט כמעט ביזן פּולאָפּ פון גרויס פאַרגעניגן און זיסקייט און אָנגענעמלעכקייט. און וואָס איינער איז געווען נענטער, און וואָס מער ער האָט זיך דערנעענטערט צו הערן דעם כלי זמר, אַלץ מער פאַרגעניגן האָט ער געהאַט און האָט פיל געטאַנצט. דערווייל איז אָנגעקומען איינער אַ טויבער, וואָס האָט כלל ניט געהערט די שטימע פונם זיסן אינסטרומענט. ער האָט נאָר געזען אַז מענטשן טאַנצן ביז גאָר, זיינען זיי געווען אין זיינע אויגן ווי משוגעים. און האָט געזאָגט אין זיין האַרץ: וואָס טוט דאָ אָט די שמחה? (דגל מחנה אפרים, פּרשת יתרו).

צוויי מענטשן האָבן געוואָלט קענען דעם מלך. דער ערשטער איז דורכגעגאַנגען אַלע צימערן פון מלך, און האָט גענאָסן די שיינקייט און זעלטנקייט פון זיינע אָנטיקן און פּאַלאַצן. דערנאָך האָט זיך אויסגעלאָזט אַז ער האָט זיך מיטן מלך אַליין ניט געקענט באַקענען. דער צווייטער האָט געזאָגט: וויבאַלד אַז דעם מלך אַליין קען איך ניט קענען, וויל איך שוין גאָר אין זיינע צימערן ניט אַריינגיין… (כתר שם טוב).

דער חסידישער משל און סימיל זיינען פּשוט און קאָנקרעט. די חסידישע לערער האָבן אויסגענוצט די פּשוטע געשעענישן און פאַקטן פון לעבן כדי צו העלפן זייערע צוהערער זיך אַריינצולעבן אין מיסטישע פּסיכישע איבערלעבונגען. לאָמיר געבן איין ביישפּיל. דער פיזיש־פּסיכישער פּראָצעס פון עקסטאַטישער באַהעפטונג ווערט פון בעל שם דערקלערט אַזוי: אַזוי ווי אַ פייער, אין אָנהייב, ווען מ’בלאָזט עס אויף, לעשט זיך עס נאָך; דערנאָך ווערט עס אַלעמאָל גרעסער און גרעסער, און אפילו דאַן באַוועגט זיך עס אַרויף און אַראָפּ – אַזוי איז די התלהבות: אָט דערגרייכט זי די העכסטע מדרגה פון דבקות, און אָט דערגרייכט זי עס ניט. זי הויבט זיך און פאַלט. אַ שטענדיקער פאַרגעניגן וואָלט דאָך קיין פאַרגעניגן ניט געווען (צוואת הריב"ש, אויסגעלאָזן אין דער איבערזעצונג).

די פּשוטקייט און קאָנקרעטקייט פון די חסידישע לערער האָט פיל מאָל געפירט צו מיאוסער וואולגאַריטעט. דער פּראָצעס פון זיך באַהעפטן מיט דער שכינה ביים דאַוונען ווערט אַזוי באַשריבן: “די תפילה איז הזדווגות (פּאָרונג) מיט דער שכינה (זעצער, זייט 6). און אַזוי ווי אין אָנהייב פון געשלעכטלעכער צונויפפּאָרונג שאָקלט מען זיך, אַזוי דאַרף מען זיך שאָקלען אין אָנהייב דאַוונען. דערנאָך קען מען שוין בלייבן אַזוי שטיין אָן שאָקלען זיך. וואָרים דאַן איז מען שוין באַהעפט מיט דער שכינה מיט אַ גרויס באַהעפטונג. אָט פון דעם שאָקלען זיך קען מען קומען צו גרויס התעוררות. וואָרן דער מענטש וועט זיך דאַן טראַכטן: צו וואָס שאָקל איך מיך? מן הסתם שטייט דאָ די שכינה פאַר מיר. און צוליב דעם (צוליב דער אָנוועזנקייט פון דער שכינה) וועט ער קומען צו גרויס התלהבות”. (צוואת הריב"ש, אויסגעלאָזן אין דער איבערזעצונג).⁵

דער משל און דער סימיל קומען פאָר זעלטן אין די חסידישע ספרים אַלס זעלבסטשטענדיקע שאַפונגען. מייסטנס זיינען זיי אַריינגעפלאָכטן אין דרש, ד. ה. אין פּשטלעך, קנייטשן און דריידלעך פון פּסוקים און תלמודישע מאמרים. דעם בעל שמס־דרש איז ניט פּלפּוליסטיק, איז קורץ און שאַרף.

“שויתי ה' לנגדי תמיד” – איך בין גלייכגילטיק צו טאַדל און לויב, צו רייכקייט און אָרימקייט, ווייל איך בין דאָך שטענדיק באַהעפט מיט גאָט. אַ גרויסע און שיינע אידייע אַריינגעלייגט אין פיר העברייאישע ווערטער! אַזאַ שאַרפקייט איז איינדרוקספול⁶ און פון גרויסן מנעמאָנישן ווערט. איינער פון די פיינסטע חסידישע קנייטשן, וואָס אַנטהאַלט אַ פּסיכאָלאָגישן אמת וועגן אונטערבאוואוסטזיניקן אַווטאָמאַטישן דענקען, ווערט געבראַכט אין דער אַווטאָביאָגראַפיע פון שלמה מיימון: “והיה כנגן המנגן, ותהי עליו יד ה'” – ווען דער שפּילער (גאָטס דינער) פאַרהאַלט זיך אַזוי פּאַסיוו ווי זיין אינסטרומענט, בלויז דאַן קומט אויף אים דער הייליקער גייסט (אידישע איבערזעצונג פון א. י. גאָלדשמידט, ערשטער באַנד, ז. 173⁷.

קען די חסידישע קונסט איבערזעצט ווערן? יע און ניין. דעם דרש קען מען ניט איבערזעצן, און פיל מאָל דאַרף מען אים ניט איבערזעצן. די שאַרפקייט איז פיל מאָל געקינצלט און אַריינגעקוועטשט. אויסער דעם, דער מאָדערנער איד וואָס קען דענקען אַבסטראַקט דאַרף ניט קיין שטיצפּונקט אין אַ קנייטש פון אַ פּסוק. דאָך, דער קורצער בעל־שמיקער דרש איז אַ שאַרפער סטימול, אַן אָנרעגער צום קינסטלערישן דענקען, און אַן איבערזעצונג אין דער פאָרם פון זעלבסטשטענדיקע אַפאָריזמע איז זייער נויטיק. די משלים און סימילן קען מען און מען דאַרף איבערזעצן, אָבער מען מוז זיי אַרויסנעמען פון דרוש־קאָנטעקסט.

 

IV    🔗

דאָס הויז וואָס דער בעל שם האָט געבויט

דער בעש“ט האָט געבויט אַ קבלה־מוסר הויז באַזירט אויף שמחה, צעמענטירט מיט שמחה, און באַדאַכט מיט שמחה. דער מיסטיש־עטישער פריילעכער מענטש איז דער פּערפעקטער מענטש וואָס וואוינט אין דער בעש”ט־געביידע. לאָמיר זיך באַקענען מיטן פּערפעקטן מענטשן. די שאַפנדיקע קראַפט, די געטלעכקייט, איז דער אינערלעכער באַלעבונג־כח פון אַלץ וואָס עקזיסטירט. אָבער אָטאָ־דער אינערלעכער, יערנדער כח איז אַרומגערינגלט מיט אַ דיקער שאָלעכץ וואָס שטיקט און לעשט דעם שאַפנדיקן פונק. דעם מענטשנס ציל איז צו צעברעכן די שאָלעכץ און לאָזן פריי דעם פונק און אים אויפבלאָזן אין אַ פייער. דער מענטש דאַרף זיך באַמיען צו אַנטדעקן דעם קערן אונטער זיין אייגענער שאָלעכץ און אונטער דער שאָלעכץ פון אַלץ מיט וואָס ער קומט אין באַרירונג. אַזוי אַרום אַנטפּלעקט ער און אַקטיוויזירט דאָס אידענטישע מיט גאָט.

כדי דאָס אויסצופירן מוז דער מענטש אייביק זיך געפינען אין דער קעגנוואַרט פון גאָט, דעם מוסטער פון פולקאָמענקייט, דעם קוואַל פון אַלעם גוטן און שיינעם, ער מוז דעריבער אַזוי רעגולירן זיין לעבן, אַז ער זאָל קיינמאָל, אַפילו אויף אַ מינוט, ניט פאַרלירן גאָטס אָנוועזנקייט.

האָבנדיק פאַר זיך שטענדיק דעם מוסטער און דעם קוואַל, לערנט זיך דער מענטש אויס גרינג און גענוי צו דערקענען דאָס וואָס איז ענלעך צו דעם מוסטער – צו דערשפּירן דאָס הייליקע אינם וואָכעדיקן, דאָס ריינע אינם אומריינעם, דאָס שיינעם אינם מיאוסן. פון דער אַנדערער זייט אָבער, האָבנדיק פאַר זיך דעם מוסטער און דעם קוואַל, איז דער מענטש אייביק פול מיט אַן אומפאַרלעשבאַרן דורשט נאָך העכערס, שענערס. וואָרן וויפיל שיינקייט דער מענטש זאָל ניט זען אין לעבן, איז עס דאָך אַלץ מער ניט ווי אַ טייל און אַ שוואַכע רעפלעקסיע פון דעם מוסטער און דעם קוואַל.

די אויפגאַבע פון מענטשן איז ניט קיין לייכטע. דער יצר הרע, דער געוועלטיקער איבער די שאָלעכצן, איז אייביק וואַך. ער איז אַ כיטרער און דורכגעטריבענער קערל, זיין בעסטער פאַרנאַר־מיטל איז אַריינצולייגן די קדושה אין דער טומאה: דער מענטש נעמט אָן אַ פּראָפאַנע שיינקייט פאַר אַ העכערער, הייליקער שיינקייט; ער באַטראַכט אימיטאַציעס אַלס אָריגינאַל; אַנטציקט פון דער רעפלעקסיע פון דעם טייל, פאַרגעסט ער דעם מקור און דאָס גאַנצע.

אַמאָל פאַרשטעלט זיך דער יצר הרע פאַר אַ צדיק און וויל אַמאָל איינרעדן דעם מענטשן, אַז ער איז ניט פרום גענוג. אַזוי אַרום וויל ער אים אַריינוואַרפן אין טרויער און מאַכן אים פילן די פרומקייט אַלס אַ צו־שווערע לאַסט.

מיט אַלע מיטלען מוז דער מענטש מלחמה האַלטן מיטן יצר הרע: דאַוונען, לערנען, טאָן גוטע מעשים, און דער עיקר שטענדיק זיין באַהעפט מיטן מוסטער און קוואַל, מיט גאָט. אפילו ווען אַ מענטש געפינט זיך אין געזעלשאַפט, מוז ער זיין אַליין מיט גאָט אין דערזעלבער צייט.

אומעט, טרויער, צער זיינען צעשיידענדיקע און דערווייטרנדיקע כחות; דעריבער טאָר זיך דער מענטש ניט לאָזן באַוואָלקענען און פאַרפינצטערן פון זיי. אָפּגעטאָן אַן עברה – האָב חרטה, באַשליס עס מער ניט צו טאָן, און פריי זיך ווידער מיטן קוואַל און וואָרצל פון אַלעם פריידיקן, גוטן און שיינעם (זע זעצער, זייט 35 – 38).

 

V    🔗

דאָס הויז צעפאַלט

ביי היינטיקן טאָג האָבן מיר אַ פּאָעטישן און ליטעראַרישן נעאָחסידיזם. מיר האָבן איינצלנע מיסטיש־פילאָסאָפישע פאַרערער פון אַ געלייטערטן חסידיזם. אָבער דער חסידיזם אַלס אַ פאָלק־באַוועגונג גוססט. היסטאָריקער גיבן פאַרשידענע סיבות פאַרן צוזאַמענפאַל פון חסידיזם: די צעטיילונג אויף פאַרשידענע רבישע דינאַסטיעס, די דעגענעראַציע פון די רביים, דער אָנשטויס פון דער מאָדערנער ציוויליזאַציע. דער אייביק־ניכטערער און אָביעקטיווער דובנאָוו פאָלגט נאָך די אַנטוויקלונג פון דעם באַגריף צדיק ביים בעל שם, זיינע חברים, דירעקטע תלמידים, און ווייזט אָן אויף די באַהאַלטענע עגאָאיסטיש־ און מיסטיש־אַריסטאָקראַטישע מאָטיוון אין דער אַנטוויקלונג (זע אַלס ביישפיל זייט 43 אין דער איבערזעצונג). איך גלויב, אַז די זאָמען פונם צוזאַמענפאַל פון חסידיזם אַלס אַ פאָלק־תורה ליגן פאַרבאַהאַלטן טאַקע אין דער לערע פון בעל שם גופא.

לאָמיר ראשית כל זען וואָס איז געווען דעם בעל שמס שטעלונג צום פאַסט און צו סיגופים. עס איז אַן אָנגענומענע מיינונג, אַז דער בעל שם איז אַבסאָלוט געווען קעגן דעם. די מיינונג איז אָבער פאַלש. אין בעל שמס צייט איז פאַסטן הפסקות אַ גאַנצע וואָך, אָפּריכטן גלות, זיך פּייניקן אַלס תשובה, געווען אַזוי פּאָפּולער, און דאָס לעבן פון די פרומע מאַסן איז געווען אַזוי פינצטער, אַז דעם בעל שמס ביסל ליכטיקייט האָט געלויכטן ווי זיבן זונען. עס איז נאָך אָבער איבערגעבליבן גענוג סיגופים און פאַסטעניש אין בעל שמס תורה אויך.

“אַז דער מענטש פאַסט אַפילו פון שבת צו שבת זאָל ער אַפילו קיין קליינע פּניה ניט האָבן, ער זאָל טראַכטן ביי זיך, אַז ער טוט אַ גרויסע זאַך, וואָס ער פּייניקט זיך אַזויפיל און ווערט געלייטערט דורך דעמדאָזיקן תענית. נאָר ער זאָל טראַכטן ביי זיך אין האַרצן: וואָס פאַר אַ ווערט האָבן מיינע מעשים אַנטקעגן דער עבודה פון די מלאכים, וואָס זייער עבודה איז בתמידות, און איך בין דאָך מער ניט ווי אַ טיפּה סרוחה, און דער סוף מיינער איז לעפר” (זעצער, ז. 18). “אין מיטן וואָך אַמאָל איז מתגבר אויף דעם מענטשן דער יצר הרע און מאַכט אים פילן זייער שווער דעם תענית – באַדאַרף דער מענטש פאַרשטיין מיט דעם שכל זיינעם, אַז דער יצר הרע פילט קנאה צו אים” (זעצער, ז. 38⁸.

“בשעת ער פאַסט זאָל ער פאָלגנדעס מתפּלל זיין: וויי איז מיר, צוליב די תאוות פון און דעם שפלדיקן (אין העברייאישן טעקסט: “סרוח”) כבוד מיינעם האָב איך דעם מלך עליון דערצאָרנט. דעריבער וויל איך זיך פּייניקן, איך זאָל מכניע זיין די תאוות מיינע און דעם כבוד מיינעם און מקיים זיין די מצוה פון תשובה” (ז. 29). “און ער באַדאַרף מכוון זיין – אַז כדי צו פאַרגרינגערן דעם צער פון דער שכינה, נעמט ער אויף זיך באהבה דעם צער, וואָס ער ליידט” (ז. 39)⁹.

און אַז מען עסט שוין יע, איז וויפל זאָל מען עסן? “און ער זאָל ניט עסן און טרינקען מער, ווי עס איז דערויף נויטיק דעם גוף זיינעם צו דערהאַלטן און ער זאָל זיך גאָרניט איינקוקן אין די ענינים פון עולם הזה, און ער זאָל גאָרניט טראַכטן וועגן זיי, כדי ער זאָל פון גשמיות אָפּגעטיילט זיין” (ז. 15). “און אויב עס וועט קומען צו אים אַן עולם הזה תאוה, זאָל ער פון זיין מחשבה דערווייטערן די תאוה און מבזה זיין זי – – און ער זאָל קיין¹⁰ שום עצבות ניט האָבן דערפון וואָס ער האָט קיין תאות עולם הזה ניט. אדרבה, ער זאָל זיך פרייען שטאַרק מחמת דעם וואָס ער איז זוכה צו מכניע זיין די תאוה פון דעם כבוד וועגן פון בורא יתברך” (ז. 16).

דער אונטערשיד צווישן דעם בעל שמס סיגופים און תעניתים און די סיגופים און תעניתים פון אַנדערע איז דער: תעניתים און סיגופים זיינען געהאַט געוואָרן אַן אויסדרוק פון קרענקלעכער מאָראַלישער גאוה און עגאָאיזם. מען האָט געפאַסט כדי צו דערגרייכן אַ מדרגה. מען האָט זיך געפּייניקט אין אומעט, אין טרויער און אין ווייטיק, אַזוי אַז מען האָט פאַרלאָרן אַפילו די וויטאַליטעט פאַר גוטע מעשים. איז געקומען דער בעל שם טוב און האָט געפּריידיקט קרענקלעכע אויפריכטיקייט און זעלבסט־פאַרניינונג אָנשטאָט קרענקלעכן עגאָאיזם, אַבנאָרמאַלן איבערפרייד אָנשטאָט טרויער. “און ער דאַרף מכוון זיין – – צו טאָן אַ נחת רוח דעם בורא יתברך אַליין, און ניט ער זאָל קומען צו אַ מדרגה” (ז. 16). "און איך באַדאַרף זיך פרייען זייער, וואָס איך קען מיט דעם גוף מיינעם אַ נחת רוח טאָן דעם בורא יתברך, און ווידער באַדאַרף איך פרייען, וואָס ער האָט אונדז געגעבן אַ מיטל אויף צו מכניע זיין דעם יצר הרע (ז. 29).

זאָל עס איינמאָל פאַר אַלע מאָל קלאָר זיין: דער בעל שם טוב האָט ניט געפּריידיקט געזונטע, נאָרמאַלע פרייד. עקסטאַז, עקזאָלטירטע, געקינצלטע איבער־פרייד איז ניט פרייד. אַ צושטאַנד פון פאַרשיכורנדער איבער־פרייד קען לאַנג ניט דויערן. מען קען אַזאַ צושטאַנד קינסטלעך אַרויפאַרבעטן: זיך שאָקלען ביז אומבאַוואוסטזיין, פּליעסקען, טאַנצן, טרינקען, זיך פאַרדבקנען. פאַנאַטישער “ריווייוועליזם” און גייסטיקע אָפּגעלאָזנקייט זיינען דער רעזולטאַט פון אַזאַ שטענדיקן זיך פאַרשיכורן. עס איז אפשר צוגעפּאַסט פאַר הייליקע יחידים, אָבער ניט צום לעבן פון די מאַסן.

אַ צווייטער נעגאַטיווער כאַראַקטער־שטריך פון חסידיזם איז די שטענדיקע וויגילאַנס אויס מורא פאַרן יצר הרע, און דאָס אייביקע זיך באַמיען ניט אָפּצולאָזן די שכינה פון פלעק, כדי ניט צו פאַרלירן איר געבענטשטע אָנוועזנקייט. און ווייל אַזאַ דיסציפּלין איז פאַר די מאַסן אוממעגלעך און ניט אויספירבאַר ווערט באַשאַפן דער קעגנזאַץ: אינערלעכע דיסציפּלינלאָזקייט. ש. מיימון האָט עס פיין כאַראַקטעריזירט: אַ חסיד דרייט זיך אַרום און רויכערט אַ ליולקע, און איז פאַרטאָן אין עולמות. “דאָס פאַראייניקט ער זיך אַזוי מיט גאָט”. איך וואָלט צוגעבן: ער האַלט צו די שכינה ביי דער פּאָלע, און איז מתקן די ליולקע.

לויט דער לערע פון בעל שם דאַרף דעם מענטשנס מחשבה שטענדיק זיין אויפן עולם העליון. אָט מיט דער איין־און־איינציקער מחשבה דאַרף ער זיך אויפהויבן פון בעט און אַרומגיין מיט איר אַ גאַנצן טאָג. מענטשן, וואָס זיינען פאַרנומען מיט אַ סך מחשבות, ווערן צעמישט און דינען ניט גאָט ווי געהעריק. עס איז בעסער צו שווייגן איידער אפילו צו רעדן דברי תורה, וואָרן שווייגנדיק קען מען זיך בעסער פאַרבינדן מיט גאָט. און אַ “פרעמדע” מחשבה – ווי די שיינקייט פון אַ פרוי, צום ביישפּיל – איז שוין גאָר אַ פּאַסקודנע געשיכטע. אַז עס פאַלט אַריין אַזאַ מחשבה דאַרף מען זיך זייער שעמען, וואָרן דורך אַזאַ טרפענער מחשבה ווערט מען אַרויסגעשטופּט פון פּאַלאַץ פון מלך (די שכינה, גאָט). אָבער מען דאַרף דאָך יע אַמאָל רעדן מיט מענטשן וועגן פּרנסה אָדער אַנדערע עולם הזה זאַכן, – איז ווען מען רעדט וועגן אַזעלכע ענינים דאַרף מען אַלץ זיין מיט גאָט אין געדאַנק, און מען דאַרף זיך פילן ווי מען וואָלט אַרויס פון הויז אין דרויסן, מיט דער דעה זיך באַלד אומצוקערן (זע זעצער, קאַפּיטל 5). און אויב די מענטשן מיט וועלכע אַ גוטער פרומער חסיד רעדט זיינען ניט קיין גאַנץ כשרע, ד. ה. “אויב זייער מחשבה איז ניט אָנגעהעפט שטענדיק אָן בורא יתברך”, זאָל דער חסיד זיי אין פּנים אַריין ניט קוקן, “וואָרן פון דעם איינקוקן זיך וועט זיך אַריינכאַפּן אַ פּגם אין זיין נשמה” (ז. 17). אָט אַזוי זיינען די חסידים געוואָרן אַנט־סאָציאַל און סעקטאַנטיש עגאָ־צענטרירט.

דער גרעסטער שונא פון חסידיזם איז די פרוי. אַלץ וואָס איז שיין איז בלויז איין פונק, בלויז אַ רעפלעקסיע, אַ טיילכל, פון דעם אמתן קוואַל און מוסטער פון שיינקייט. איז אָבער די צרה, אַז וואָס שענער און פיינער אַ זאַך איז, איז מען אַלץ מער אין געפאַר צו פאַרגעסן אין מוסטער און קוואַל, און זיך באַנוגענען מיט דער רעפלעקסיע, און טאַקע הנאה האָבן פונם טייל, ניט ווייל עס דערמאָנט אין דעם גאַנצן, נאָר פּשוט ווייל ס’איז גוט. אַזוי אַרום, אָנשטאָט צו געניסן דעם טייל אַלס מיטל צו אַ העכערן ציל, ווערט דער מיטל אַליין אַ ציל. די פרוי מיט איר שיינקייט, צויבער און רייץ איז דעריבער אַ גרויסע געפאַר. האָט דער חסידיזם אַלזאָ דערקלערט דער פרוי אַן אומדערבאַרעמדיקע מלחמה.

צוויי מעטלען זיינען אָנגעווענדט געוואָרן קעגן דער פרוי, קעגן אָט דער רייצנדיקער רעפלעקסיע פון געטלעכער שיינקייט:

1) די חסידישע לערער האָבן איר שיינקייט פאַרמיאוסט. זאָגט דער מעזריטשער: אַ מענטש מעג זיך ליב האָבן זיין ווייב, אָבער ניט טראַכטן וועגן איר. אַז איינער וויל פאָרן אויף אַ יאַריד, מוז ער האָבן אַ פערד. וועט ער דעריבער ליב האָבן דאָס פערד? אַ מאַן דאַרף אַ פרוי, כדי ער זאָל קענען דינען גאָט. אָבער פאַרלאָזן די עסקים און טראַכטן וועגן דער פרוי (דעם פערד) – איז דען דאָ אַ גרעסערע נאַרישקייט? און מען דאַרף פאַרמיאוסן די פרוי! אַז איינער זעט אַ שיינע פרוי דאַרף ער זיך טראַכטן: איר ווייסקייט און רויטקייט קומען דאָך פון געשלעכטלעכע זאָמען, פּאַסקודנע בלוט, פאַרשטונקען און מיאוס (מזרע האם דם עכור שהם סרוחים ומאוסים) – – איז דאָך שוין בעסער זיך צו באַהעפטן אָן גאָט" (צוואת הריב"ש)¹¹.

2) די חסידישע לערער האָבן געוויזן ווי אַזוי מען זאָל “אַרויפברענגען” די מחשבה פון דער פרויס שיינקייט “צו איר וואָרצל”. “אָט אַזוי דאַרף מען זיך נוהג זיין – אויב ער האָט זיך איינגעקוקט פּלוצלונג אין אַ שיינער פרוי, זאָל ער טראַכטן אין געדאַנק זיינעם: פון וואַנעט נעמט זיך צו איר דידאָזיקע שיינקייט? – – איז דאָך ניט אַנדערש, נאָר אַז דאָס קומט פון דעם געטלעכן כח, וואָס פאַרשפּרייט זיך אין איר. – – איז דאָך נמצא, אַז דער שורש (וואָרצל) פון יופי (שיינקייט) איז אַ געטלעכער כח. טאָ וואָס־זשע באַדאַרף איך זיך לאָזן נאָכגיין נאָך דעם טייל. עס איז דאָך בעסער פאַר מיר איך זאָל זיך מתדבק זיין (זיך באַהעפטן) אין שורש און עיקר פון אַלע וועלטן, וואָס דאָרטן געפינען זיך אַלע שיינקייטן” (זעצער, ז. 50).

אין אַן אַנדער פּלאַץ זאָגט דער בעל שם: “אויב עס איז אים אַ מחשבה זרה (אַ פרעמדער געדאַנק) פון אהבת נשים (פרויען ליבע) אויפן געדאַנק אַרויפגעקומען, זאָל ער טראַכטן: אויב אַ פרוי דערוועקט אין מיר אהבה (ליבע) – טאָ ווי אַזוי באַדאַרף איך שוין ליב האָבן דעם בורא יתברך” (זעצער, ז. 5). דערציילען אָבער די חסידים אַ וויץ אין נאָמען פון בערדיטשעווער, אַז ער האָט אַמאָל אַזוי געטענהט צום רבונו של עולם: דאָס וואָלט אַלץ רעכט געווען אַז די שכינה וואָלט געווען אָטאָ־דאָ לעבן מיר, און די פרוי וואָלט געווען אויבן אין הימל. אָבער אַז די שכינה איז אין הימל, און די פרוי איז אויף דרערד, וואָס זאָל אַ שוואַכער בשר ודם נעבעך טאָן…

איך ווייס ניט צי דער בערדיטשעווער האָט דעם וויץ געזאָגט צי ניין. ס’איז פאַראַן אָבער אַ פיינער חסידישער הומאָר אין וועלכן חסידיזם לאַכט אַביסל פון זיך אַליין. אָבער דאָס איז אַן ענין פאַר זיך, און פאַרדינט אַן ערנסטע שטודיע.